KÝ HIỆU HỌC VĂN HÓA TRÊN LỄ PHỤC THỜI NGUYỄN

 

Vào ngày 11 tháng 02 năm 2024 (sáng mùng 2 Tết), Trường Đại Học Hoa Sen và Sài Gòn Book đã đồng tổ chức Talkshow: “KÝ HIỆU HỌC VĂN HÓA TRÊN LỄ PHỤC THỜI NGUYỄN”. Talkshow này được trình bày bởi ThS. Trần Minh Nhựt (diễn giả) và ThS. Doãn Thị Ngọc (Host chương trình) tại đường sách Nguyễn Văn Bình, thành phố Hồ Chí Minh.  Sự kiện này đã thu hút sự tham dự của đông đảo độc giả và du khách. Khán gỉa cũng được chiêm ngưỡng một số hình ảnh cổ phục của Nhóm Đại Việt Cổ Phong đã cho phép.

 

Khi nói đến trang phục truyền thống Việt Nam, nhiều người thường nghĩ ngay tới áo dài. Tuy nhiên, khi nói đến CỔ PHỤC, nhiều người thường nhắc ngay đến trang phục triều Nguyễn. Mỗi bộ trang phục của vua, quan, hoàng thân quốc thích dưới triều Nguyễn là một tác phẩm nghệ thuật với kỹ năng khéo léo và điêu luyện về nghệ thuật may, thêu, hội họa, đã tạo nên những tuyệt tác mê hồn và đầy tính thẩm mỹ của các bậc tiền nhân.  

 

Tại buổi Talkshow, thầy Nhựt đã chia sẻ bốn nội dung chính gồm:

1. 1.. Tìm hiểu về Lễ Tết thời Nguyễn
2. 2.    Lược sử về trang phục thời Nguyễn (1802-1945),
3. 3.    Các ký hiệu văn hoá trên Lễ phục thời Nguyễn, và
4. 4.    Đặc quyền Hoa Sen Go Global dành cho sinh viên nhập học năm 2024.

 

Thứ nhất, thầy Nhựt đã giới thiệu sơ lược về các loại hình lễ hội Việt Nam, trong đó có lễ hội cung đình thời Nguyễn là một thành tố quan trọng trong lịch sử. Lễ hội cung đình Nguyễn chia làm 2 loại hình: “lễ tiết” và “lễ tế tự”. Chữ “tiết” trong tiếng Hán có 13 nghĩa, nhưng chữ “tiết” trong Khâm định Đại Nam Hội điển sự lệ của triều Nguyễn hàm chứa các nghĩa: “Thời tiết”, “ngày thọ của vua” và “ngày Tết”.

 

Về những hoạt động chuẩn bị cho đón Tết trong cung đình Huế, Lễ Ban Sóc là lễ phát lịch ngày xưa và trở thành nét văn hóa độc đáo ở thời Nguyễn. Lễ Ban Sóc dưới thời Nguyễn gắn với việc biên soạn, in ấn lịch và ban cho toàn quốc vào thời Nguyễn có ý nghĩa rất thiết thực đối với nước ta, nhất là phục vụ cho công việc đồng áng hàng ngày, gắn với nền kinh tế trọng nông thuở trước. Tiếp theo,Lễ Thượng Tiêu vẫn còn tồn tại tới ngày nay. Đến ngày 23 tháng Chạp, vua ngự ra điện Thái Hòa làm lễ “Thướng tiêu” (dựng cây nêu ngày Tết). Thời Nguyễn, cây nêu dùng bằng cây tre để nguyên một chùm lá ở phần ngọn. Nhà vua chỉ huy việc dựng nêu ở điện Thái Hòa. Sau khi nhà vua làm lễ dựng nêu xong thì người dân mới được dựng nêu tại nhà mình. Việc dựng cây nêu ngày Tết mang ý nghĩa chính là để xua đuổi ma quỷ và những điều bất hạnh của năm cũ, cầu mong một năm mới tốt lành.

 

Ngoài ra, các hoạt động của ba ngày Tết cũng rất quan trọng. Ngày mùng 1 Tết, ngoài lễ mừng Tết vua còn có lễ mừng Tết Thái hậu, lễ mừng Tết Hoàng Thái phi, lễ mừng Hoàng thái tử. Riêng  lễ mừng Tết Hoàng Thái hậu, do các vua Nguyễn đều đề cao chữ hiếu nên trong ngày Tết nghi lễ này được thực hiện rất trang trọng tại cung Diên Thọ - nơi Thái hậu ở, sinh hoạt. Ngày mồng 2, nhà vua cùng thân công vào bái lạy tại điện Phụng Tiên - nơi thờ tất cả các vua Nguyễn đời trước. Ngày mồng 3 thì vua và bách quan đều đi thăm thầy dạy, sư trưởng của mình. Các hoạt động truyền thống này vẫn còn tồn tại tại các gia đình Việt Nam.

 

Thứ hai, đi sâu hơn về chủ đề của talkshow, thầy Nhựt đã chia sẻ một số thông tin về Lễ phục thời Nguyễn (1802-1945) và ký hiệu học văn hóa mà khán giả có thể dễ dàng tiếp cận qua ba nguồn: tài liệu lịch sử, qua cổ vật gốc hoặc hiện vật được phục chế ở nhiều nơi từ Bắc đến Nam, và  qua hội hoạ (Grande Tenue de la Cour d’Annam). Từ nửa sau thế kỷ XIX, quy chế Mũ áo thời Nguyễn không được ghi chép chi tiết, cổ vật cũng khan hiếm. Do đó, bộ tranh Grande Tenue de la Cour d’Annam của Nguyễn Văn Nhân là tài liệu hội hoạ quý giá dùng để tham khảo về trang phục Nguyễn triều thời vua Thành Thái trị vì. Nói sơ qua về tinh thần mà bộ tranh mang lại, nhân tiện giới thiệu thêm về cuốn sách Nghệ thuật minh hoạ áo mũ thời Nguyễn đầu thế kỷ XX của tác giả Trần Minh Nhựt.

 

Về kiến thức của ký hiệu văn hóa thể hiện trên Lễ phục thời Nguyễn, thầy Nhựt chia sẻ rằng ký hiệu học văn hoá trên Lễ phục thời Nguyễn được thể hiện qua nghệ thuật tạo hình của các nghệ nhân cung đình, qua chất liệu tạo tác, màu sắc, hình trang trí hoạ tiết linh thú, và cấu trúc.

 

Về chất liệu tạo tác, chất liệu dệt may mà cung đình Huế thường sử dụng để tạo tác Lễ phục thường là những loại vải quý hiếm như gấm, lụa, sa tin đều làm thủ công và chỉ có giới hoàng tộc mới có đủ khả năng sở hữu. Về ký hiệu văn hoá: Các nghệ nhân triều Nguyễn đã rất khéo léo trong việc lựa chọn chất liệu phù hợp, nó không chỉ đẹp ở mọi khía cạnh, mà còn toát lên vẻ oai nghi của bậc Đế vương, giàu có, thịnh vượng và sự kết hợp hài hòa với môi trường xung quanh. Đó là không gian cung vàng điện ngọc được sơn son thếp vàng lộng lẫy, cùng với những công trình kiến trúc được chạm khắc tinh tế, các đồ ngự dụng trang trí cầu kỳ mang lại một không gian diễm lệ và hoành tráng. Ký hiệu học văn hóa trên vải vóc thời Nguyễn thể hiện sự huy hoàng, sang trọng, giàu có của một triều đại.

 

Về cấu trúc trang phục hình thang cân, hầu như các dạng trang phục cung đình nhà Nguyễn với tạo hình đơn giản, tự nhiên trong bố cục hình thang thu hẹp ở đỉnh và mở rộng ở đáy. Do ảnh hưởng của cuộc cải cách trang phục năm 1744 của chúa Nguyễn Phúc Khoát, đây là thời điểm đánh dấu sự xuất hiện của áo dài Năm thân, loại áo đã trở thành quốc phục của triều Nguyễn sau này. Áo dài Năm thân chỉ loại áo được may bằng năm khổ vải: vạt trước hai khổ, vạt sau hai khổ, thân trong bên phải dôi ra một khổ ngắn, tổng cộng có năm khổ; phân biệt với loại áo được may bằng bốn khổ vải như áo Tứ thân. Ký hiệu văn hoá: hình thang cứng rắn, vững chãi, tay áo rộng như ôm lấy non sông gấm vóc, bố cục trang trí đối xứng mang lại cảm giác thăng bằng.

 

Về màu sắc (Ngũ sắc Huế), sự phân biệt về màu sắc chính trên trang phục cung đình nhằm để phân cấp thứ bậc và tỏ lễ nghi trong triều đình. Đồng thời, triều Nguyễn quy định rất nghiêm ngặt về màu sắc. Đứng đầu là màu chính hoàng của nhà vua và chỉ một mình nhà vua mới được mặc màu vàng này. Thể thức ngũ sắc Huế được tìm ra chủ yếu trên pháp lam Huế dùng để chế tác các vật ngự dụng cung đình và trang trí ngoại thất các cung điện ở Huế. Trang phục cung đình Huế cũng đi theo thể thức ngũ sắc này, đặc biệt là màu tím rất đặc trưng. Ký hiệu văn hoá: Nhìn chung, mỗi dân tộc, quốc gia hay mỗi giai đoạn lịch sử đều có những truyền thống riêng biệt để đánh giá biểu hiện và thẩm định tư tưởng thẩm mỹ. Màu giai cấp phong kiến thường sử dụng là màu đỏ, màu vàng cho vua chúa, dân thường sử dụng màu nâu sậm. Cái đẹp thời phong kiến nói chung và thời Nguyễn nói riêng là cái đẹp của sự thống trị, quyền lực thuộc về tay nhà vua, vua thay trời trị dân bằng một chế độ cai trị độc đoán. Như thế, màu sắc rất quan trọng và là một trong những yếu tố để phân biệt giai cấp, địa vị, chức tước trong cung đình. Nhờ sự phân chia rõ rệt như thế tạo nên một giá trị thẩm mỹ có hệ thống và được áp dụng triệt để từ triều đình đến làng xã.

 

Về hoạ tiết linh thú, đề tài trang trí hoa văn trên trang phục được tuân thủ một cách nghiêm ngặt. Bên cạnh các đề tài trang trí: thủy ba, liên đằng, hồi văn, cổ đồ, bát bửu, cành hoa, dây leo, mặt trời, mặt trăng, ngôi sao, và ngọn núi. Hình tượng linh thú luôn được chú trọng và phân biệt theo địa vị, chức tước:

1. Áo Hoàng đế thêu Rồng 5 móng.

2. Áo Hoàng thái tử thêu Rồng 4 móng, đây là Rồng mặt nạ, không được trang trí Phi long hay Hồi long triều nhật.

3. Áo Hoàng thân, tôn tước thêu hình con Mãng và con Giao, đây là các hóa thân có thứ bậc thấp hơn Rồng.

4. Áo Hoàng thái hậu, Hoàng hậu thêu đoàn Phượng, là đồ án chim Phượng múa lượn trong hình tròn.

5. Áo Công chúa, cung giai thêu chim Loan, là hình ảnh chim Phượng được giản lược và có một dải đuôi.

6. Áo quan lại văn, võ tùy theo cấp bậc, phẩm hàm mà quy định các linh vật khác nhau.

 

Điểm cuối cùng là thông tin nóng hổi về chương trình đặc quyền Hoa Sen Go Global. Đây là chương trình trải nghiệm đặc biệt mà HSU dành tặng đến tân sinh viên với mong muốn tạo điều kiện cho sinh viên tiếp cận sớm với nền giáo dục tiên tiến, sẵn sàng hội nhập tại môi trường đào tạo đạt chuẩn quốc tế và tôn trọng sự khác biệt. Đây là lần đầu trường triển khai chương trình đặc biệt này, khẳng định vị thế một trường đại học đạt chuẩn quốc tế tại Việt Nam. Dự kiến nhà trường sẽ trao tặng 2.000 suất học bổng chương trình hội nhập quốc tế Hoa Sen Go Global cho tân sinh viên.

Chương trình Hoa Sen Go Global chỉ áp dụng cho thí sinh nhập học lần đầu vào trường và không áp dụng đồng thời các chính sách học bổng, ưu đãi khác. Chương trình dự kiến sẽ triển khai cho sinh viên đăng ký theo nhiều đợt và chính thức khởi hành đi các nước từ tháng 4.2024. Hoa Sen Go Global nhằm giúp sinh viên được tham quan trải nghiệm tại một trong những doanh nghiệp lớn hàng đầu, tham quan các Hội chợ triển lãm ngành nghề của Malaysia hoặc Thái Lan. Sinh viên cũng được tham gia các chương trình trao đổi về môi trường học thuật, khởi nghiệp và thành công trong kinh doanh quốc tế, với sự tham gia chủ trì của Đại sứ quán Việt Nam và Hiệp Hội doanh nghiệp Việt Nam tại Malaysia, Thái Lan. HSU cũng sẽ tiếp tục thúc đẩy sự hội nhập với các nước như Anh, Mỹ, Nhật, Pháp…  nhằm tăng năng lực đa văn hóa và góc nhìn mới trên thế giới. Điều này không chỉ giúp sinh viên phát triển bản thân, các giá trị toàn cầu, các kỹ năng lãnh đạo tích cực, kỹ năng tư duy phản biện, kỹ năng giao tiếp hiệu quả, mà còn tinh thần trách nhiệm và sẵn sàng hợp tác khi làm việc nhóm.

Tóm lại, những thông tin của buổi Talkshow về Lễ Tết thời Nguyễn, lược sử về trang phục thời Nguyễn (1802-1945), các ký hiệu văn hoá trên Lễ phục thời Nguyễn, và chương trình Hoa Sen Go Global dành cho sinh viên nhập học năm 2024 đã giúp khán giả hiểu thêm về lịch sử, văn hóa khi đưa ra nhiều ví dụ cụ thể và vô cùng sinh động. Từ đó mà người nghe có thể dễ dàng hình dung được cách thức mà các nghệ nhân xưa làm nên từng bộ trang phục cho triều đình là như thế nào. Tất cả những ký hiệu văn hoá thể hiện trên Lễ phục thời Nguyễn đều phản ánh về một ý nghĩa về vương quyền, sự giàu có, thịnh vượng và sự phong phú đầy tính nghệ thuật và tư duy liên gành của các nghệ nhân tài ba.

 Tác giả: Doãn Thị Ngọc & Trần Minh Nhựt-GV Trường Đại Học Hoa Sen